'Mister Fryslân'
As der ien is dy’t it fertsjinne hat om ‘Mister Fryslân’ te hjitten, dan is it wol Joast Hiddes Halbertsma. Hy wie in gelearde dy’t niget hie oan al wat eigen wie, wat Frysk-eigen wie. Hy stelde yn de earste helte fan de njoggentjinde ieu foar Fryslân de wurklist op fan wat der dien wurde moast om in folwoeksen Fryske kultuer ta stân te bringen. Sels sette er al fan alles op tou – te folle om sels dien te meitsjen – en de lju fan de Fryske beweging soene Halbertsma syn aginda yn de njoggentjinde en de tweintichste ieu fierhinne útfiere.
Belangstelling foar kultuer
Halbertsma wie net de iennichste mei sokke ideeën. Rûnom yn Europa wiene der om 1800 hinne gelearde lju dy’t belangstelling begongen te krijen foar de kultuer fan har eigen streek of lân. Sy mienden dat yn it proses fan modernisearring de eigen oerlevere kultuer fan har ôfgong. It wie de tiid dat de naasjesteaten yn Europa stal krigen en no stelden dy gelearden in aginda op om te bewarjen wat sabeare noch oan âlde nasjonale kultuer te rêden wie: taal, folksgebrûken, mearkes en sokssawat mear. Yn werklikheid gie it hjir earder om it tastânbringen fan nije gearhingjende nasjonalistyske kultueren dêr’t de boargers fan dy naasjesteaten har mei identifisearje koenen en dy’t sadwaande it semint fan de naasjesteat útmeitsje koenen.
Rimen en Teltsjes
Joast Halbertsma wie berne yn Grou yn 1789. Hy wie de âldste fan fjouwer jonges út in lytsboargerlik meniste-fermidden. Mei twa fan dy bruorren, Tsjalling en Eeltsje, skreau er de Lapekoer fan Gabe Skroar. Dat yn 1822 publisearre boekje makke letter de kearn út fan de grutste klassiker út de Fryske literatuer: de Rimen en Teltsjes, in wier folksboek. De bruorren wienen diel fan in hiele generaasje fan skriuwers yn it Frysk dy’t omtrint yn dyselde jierren tweintich debutearren. It wie it begjin fan in Nijfryske literatuer dy’t yn de rin fan de tiid hieltyd folwoeksener en autonomer wurde soe.
Halbertsma as gelearde
Joast Halbertsma wie yn Fryslân in inisjator net allinne op literêr mêd, mar folle mear noch as gelearde. Hy ûnderhold kontakten mei soartgelikense gelearde lju rûnom yn Europa, bygelyks mei yn de ferneamde mearkesamler en skriuwer fan it Deutsches Wörterbuch Jacob Grimm yn Dútslân. Halbertsma hie grutte folkskundige belangstelling – ek oangeande streken bûten Fryslân – en sammele yn it Fryske fjild, mar lies ek bûtenlânske wittenskiplike literatuer om sa útmeitsje te kinnen wat no typysk Frysk wie en wat net en ek hoe’t de âlde Friezen oan de oarsprong stien hiene fan moderne naasjes as de Ingelsken en Amerikanen.
Wurdboek fan de Fryske taal
Datselde die er ek mei de taal. Hy wie de earste dy’t war die om in wittenskiplik Frysk wurdboek gear te stallen. Uteinlik kaam er net fierder as de letter F, mar nei syn dea makken lju as de skriuwer Waling Dykstra syn wurk dien en noch wer letter stelde de Fryske Akademy it grutte Wurdboek fan de Fryske taal gear. Ek sammele Joast Halbertsma allegear foarwerpen dêr’t er fan tocht dat se typysk Frysk wiene. Oan ’e ein fan syn libben die hy dit ‘Oudheidkundig Kabinet’ oer oan de provinsje Fryslân. Syn kolleksje wie sadwaande it begjin fan it tsjintwurdige Fries Museum.
Underdiel fan de Nederlânske kultuer
Fansels stie Joast Halbertsma net allinnich, ek oare partikulieren en ferieningen joegen har oer oan guon fan sokke inisjativen, mar net ien wie sa ambisjeus, sa folslein en sa breed as Joast Halbertsma. It bysûndere fan it kultureel nasjonalisme yn Fryslân wie dat it ta stân kaam yn in grutter steatsferbân. It wie net de bedoeling om Fryslân bûten de Nederlânske steat en kultuer te hâlden. Krekt oarsom, it útgongspunt wie earder dat de Fryske kultuer in gearstallend ûnderdiel en in oanwinst wêze soe fan de omfiemjende Nederlânske kultuer.
