'It Fryske goud'
‘Bûter, brea en griene tsiis, wa’t dat net sizze kin is gjin oprjochte Fries’. Mei dat sjibbolet besocht, sa is it sizzen, Grutte Pier om yn de sechstjinde ieu goede Friezen en foute net-Friezen fan inoar te ûnderskieden. Wa’t de wurden foar dy Fryske konsumpsje-artikels (bûter, brea en griene tsiis) net goed útsprekke koe, waard sûnder pardon oerboard smiten of de kop ôfslein. Fryslân wie bekend om syn bûter, ek om folle bettere redenen. It wie al fan de midsieuwen ôf in karakteristyk eksportartikel. De priis fan dat ‘Fryske goud’, sa’t it wol neamd waard, is in soarte fan AEX-yndeks yn de ekonomyske skiednis fan de provinsje, dy’t yn de njoggentjinde ieu in hausse meimakket.
'Sjampanjejierren'
Nei’t Fryslân by it Keninkryk fan ’e Nederlannen kaam wie (1813), wie it hieltiten mear wurden ta in lânbouprovinsje oan de râne fan Nederlân. Fryslân moast it benammen ha fan de produksje en eksport fan suvel (bûter en tsiis), fee, jirpels en nôt. De yndustry en skipfeart, dy’t earder sa bloeiden, bleaune no benefter. Dat wie net altiten in neidiel. Nei in pear drege krisissen yn de earste helte fan de njoggentjinde ieu makke dy agraryske ekonomy nei 1850 krekt mei tank oan de bûter in geweldige bloei mei. Der wurdt wol fan de ‘sjampanjejierren’ praat.
‘Tún fan Londen’
Ek al yn de tiid fan de Republyk eksportearre Fryslân benammen bûter en tsiis nei it bûtenlân. Doe wie de útfier noch fia de Hollânske tuskenhannel gien. Fan 1780 ôf ferkochten Fryske keaplju lykwols fuortdaalk út Harns wei nei Londen. Sa populêr waard de Fryske bûter ûnder de Ingelske elite en sa bot groeide dêrfandinne de eksport, dat Fryslân yn de njoggentjinde ieu in ‘tún fan Londen’ neamd waard. De Londenske notearring fan de bûter makke de merkpriis út en dêrfandinne logyskerwize ek de wolfeart fan de Fryske boer.
Yndustrieel produsearre
Troch allerhanne oarsaken die bliken dat dat sukses fragyl wie. Ut winsucht begûnen guon bûterhannelers en boeren mei de bûter te griemen, bygelyks troch minne en goede partijen trochinoar te mingen. Like wichtich wie dat hja mei de tradisjonele Fryske produksjewize op ’e lange doer de konkurrinsje net oankoene. Yn Fryslân waard de bûter oant de tachtiger jierren fan de njoggentjinde ieu troch de boerinnen sels makke. Yn it bûtenlân, bygelyks yn Denemarken, waard al fan sawat 1830 ôf mei sukses eksperimintearre mei mear yndustriële metoaden. Wylst op oare plakken wittenskiplike kennis it plak fan oerlevere ûnderfining ynnaam, holden de Friezen, stimulearre troch harren sukses, doe te lang fêst oan harren tradysjes. In moai foarbyld is it feit dat Fryske boerinnen leaver trochgiene mei it mjitten fan de temperatuer fan de molke mei harren gefoelige fingers, wylst yn it bûtenlân dêr termometers foar brûkt waarden. Ek waard de bûterproduksje yn Fryslân relatyf let oerbrocht fan de pleats nei it fabryk. Troch de meganisaasje fan de produksje en in bettere, mar ek bettere behearsking fan de omstannichheden koene benammen de Denen in produkt meitsje dat kwalitatyf better en boppedat goedkeaper wie. Boppedat hie bûter ek te lijen fan de opkomst fan in nij produkt, nammentlik de yndustrieel produsearre margarine.
Suvelskoalle
Mar skea en skande binne goede learmasters. Yn 1889 stelde de Fryske lânbou-organisaasje, de Fryske Maatskippij foar Lânbou, in suvelkonsulint oan en rjochte hja ek, yn Boalsert, in suvelskoalle op, dêr’t fabrykspersoniel en boeren nije kennis opdwaan koene. De suvelfabriken waarden al gau akseptearre en waarden ek gauris oprjochte troch koöperaasjes fan boeren. Yn 1886 wiene der al 87, dêr’t 44 koöperatyf fan wiene.
Multynasjonals
It earste suvelfabryk yn Fryslân (en it tredde yn Nederlân) wie Freia yn Feanwâlden (1879), dat nei sluten oerbrocht waard nei it Iepenloftmuseum yn Arnhim. Want ek dy faze giet foarby. Hjoed de dei hat Fryslân noch mar in pear suvelfabriken – mar dêr binne dan wol multynasjonale reuzen as Friesland Dairy Foods by – en wurdt der fan alle troch Fryske kij produsearre molke noch mar 0,9% brûkt om bûter fan te meitsjen.
