Ulrik
Er wordt wel gedacht dat de Friezen op eigen kracht niet tot staatsvorming konden komen. Toch is er in ieder geval één voorbeeld dat dit tegenspreekt: het graafschap Oost-Friesland. Het succes van dat staatje is vooral de verdienste geweest van Edzard Cirksena, graaf van 1491 tot 1528, maar de grondslag is gelegd door zijn vader, de hoofdeling Ulrik Cirksena. Nadat die kans had gezien om de heerschappij in Emden, Norden en Aurich met omgeving stevig in handen te krijgen, werd hij in 1464 op eigen verzoek door keizer Frederik III verheven tot graaf van Oost-Friesland ‘van de Wester-Iems tot aan de Wezer’. Dat was een groter gebied dan hij in werkelijkheid beheerste, want zijn gezag reikte op dat moment lang niet tot aan de Wezer.
Tota-Frisia-traditie
Edzard was Ulrik’s tweede zoon. Zijn hoofddoel werd het om heel het gebied tot aan de Wezer onder zijn gezag te brengen. Hij had echter ook de ambitie om in westelijke richting te expanderen. Daarbij dacht hij in eerste instantie aan de Lauwers als westelijke grens. Dat was niet onrealistisch, want onder de hoofdelingen in de Groninger Ommelanden had hij veel aanhang. Toen bleek dat hij ook in Friesland, ten westen van de Lauwers, op aanhang kon rekenen, werd zijn ambitie nog groter: hij wilde heer worden van alle Friese landen van Vlie tot Wezer. Daarbij ging het hem veel meer om zijn persoonlijk en dynastiek belang, dan om het zoeken van aansluiting bij een oudere tota-Frisia-traditie uit de tijd van de Opstalboom.
Groningen
Bij zijn pogingen om zijn gebied naar het westen toe te vergroten, vond Edzard de stad Groningen op zijn weg. De benoeming van hertog Albrecht van Saksen tot gubernator en potestaat van Friesland in 1498, opende voor hem echter perspectieven. Hij erkende Albrecht, waarna ze gezamenlijk de aanval op Groningen inzetten. Ze wisten de stad echter niet in te nemen. Tot 1506 werkten Edzard en Albrecht’s opvolger nauw samen. Toen gaf Groningen zich over aan Edzard en erkende hem tegelijkertijd als heer. Edzard verklaarde daarop dat hij de stad uit naam van de keizer en niet van Georg ingenomen had. Hij werd nu ook nog aangesteld als stadhouder van de Ommelanden, in theorie voor de hertog van Saksen, maar in de praktijk ging hij helemaal zijn eigen gang. Bij de Saksische bestuurders in Westlauwers Friesland werd de angst dat Edzard ook daar de macht naar zich toe zou trekken, steeds groter. In 1512 lieten ze daarom twee vooraanstaande edellieden op verdenking van contacten met Edzard in Leeuwarden onthoofden.
Calvinisme
In 1513 slaagde Georg erin een grote coalitie tegen Edzard tot stand te brengen. Hoewel hij gesteund werd door de boerenbevolking, was Edzard niet opgewassen tegen Georg en zijn bondgenoten. De val van Appingedam, waar honderden burgers bij vermoord werden, betekende het eind van de heerschappij over de Ommelanden. Alleen in zijn eigen Oostfriese graafschap wist hij zich te handhaven. In 1519 stapte Edzard over naar het Lutheranisme. Katholieken, Lutheranen, Zwinglianen en Anabaptisten kregen nu de vrijheid van het woord. Deze zeer vroege godsdienstvrijheid in Oost-Friesland zou enkele decennia later een factor van belang in de Nederlandse geschiedenis worden, namelijk in de tijd van het opkomend calvinisme. Oost-Friesland, in het bijzonder Emden, diende toen als vrijhaven voor grote aantallen met inquisitie en dood bedreigde Nederlandse, waaronder ook Friese, protestanten.Als kleine staat, die lange tijd verbonden was met de Nederlandse Republiek, heeft Oost-Friesland nog bestaan tot 1807. Al eerder, in 1744, is het huis Cirksena uitgestorven. Sinds die tijd was de koning van Pruisen landsheer van Oost-Friesland.
