Us mem
Oan de Harlinger Singel yn Ljouwert stiet in grut brûnzen byld fan in ko. It is makke yn 1954 en stelt de ideale Fryske stamboekko foar. ‘Us Mem’ hjit it byld yn de folksmûle. Fryslân hat yndie in soad oan de ko te tankjen – mei har molke en bûter en mei it ferneamde Frysk stamboekfee hat de provinsje namme makke. Boppedat is de ko, sawat fan de âldste tiid ôf, ien fan de meast konstante eleminten yn de Fryske skiednis. De ko wie der sels earder as de minsken dy’t harsels foar it earst Friezen neamden.
Geunstige libbensomstandichheden
De mooglikheden foar it ûntstean fan kultuer wurde útmakke troch it lânskip. Argeologysk ûndersyk lit sjen dat krekt yn it noardwesten fan Europa, bylâns de kust fan de Noardsee, it tal kij relatyf heech lei. Dat leit ek yn de reden, om’t hjir de libbensomstannichheden foar it fee geunstich wiene. Om genôch ite te kinnen, hat in ko op it kwelderlân ien hektare grûn nedich, tsjin seis hektare op sângrûn. Dat ferklearret ek it betreklik hege tal bewenners fan it Frysk terpegebiet yn letter tiden. It hat in skoft duorre ear’t it safier kaam. De âldste bewenning yn it notiidske Fryslân datearret fan sawat 11.000 foar Kristus. Troch de iistiid lei de see folle leger as hjoed de dei en it lânskip wie noch in kâlde en keale toendra, dêr’t de lju op rindieren jagen en iten sammelen. Pas oan de ein fan de lêste iistiid (sa. 8000 foar Kristus) feroare it klimaat sa dat der beammen groeie koene. Dêrnei wûn de befolking stadich oan, mar dy soe noch al sawat 5000 jier lang benammen út omreizgjende jagers en samlers bestean.
Trechterbeker-minsken
It boerebedriuw kaam yn it lettere Fryske gebiet – de lju neamden harsels noch gjin Friezen – pas letter op, om 3400 foar Kristus hinne. De earste boeren wennen op it sân, sawat yn de notiidske Wâlden en yn Gaasterlân. Op grûn fan it ierdewurk dat fan harren weromfûn is, wurde hja Trechterbekerminsken neamd. Hja ha spoaren efterlitten yn it gebiet fan Grut-Brittanje oant en mei Bulgarije. Hja binne ek troch harren hunebêden bekend wurden. Fan dy earste boeren is der in (restaurearre) grêfheuvel te sjen by Bakkefean.
Fanút de Wâlden nei de fruchtbere kwelders
It âldste bewiis fan de aktiviteiten fan dy prehistoaryske boeren yn it hjoeddeiske Fryslân is fûn op in sânrêch by Boarnwert by Dokkum. Dêr fûnen argeologen in ikker dy’t datearre fan sawat 3000 foar Kristus. Dy boeren hiene fee en ek wat boulân. Hoeders lieten yn it foarjier en de simmer it fee weidzje op fjilden oan de râne fan it sân of op de klaai. Yn de ieuwen dêrnei wûn de befolking fan de sângrûnen yn de Wâlden oan om yn it lêste millennium foar it begjin fan de jiertelling wer ôf te takjen. De oarsaak wie dat troch in sterke groei fan it fean hieltiten mear boerelân oerwoekere rekke. Op in stuit rekken de Wâlden fierhinne ûntfolke en setten de lju har mei harren fee nei wenjen op de tige fruchtbere kwelders – tsjintwurdich de yndikings op de klaai – dêr’t hja terpen opsmieten om op te wenjen. Dat barde fan sawat 600 foar Kristus ôf.
Alder as de Friezen
De kij út dy tiid seagen der hiel oars út as Us Mem. Hja wiene yn alle gefallen aardich lytser. Yn de rin fan de tiid ha der in soad ferskillende kij yn Fryslân omrûn: grutte, lytse, readbûnte, mûsgrize, swart-wite, fan de blierkop oant en mei de ljochte d’Aquitaine. Mar al tûzenen jierren, en ek doe’t der fan Fryske grûn alhiel noch net praat wurde koe, ha der kij yn it lân stien. Sadwaande is de ko ien fan de meast konstante ferskinings út de Fryske skiednis en dêrtroch net allinne in produsint fan molke, bûter en tsiis, mar ek fan Fryske identiteit.
