Strijd tussen patriotten en orangisten
‘Wij zijn geweesene vrije friesen’, schreef een teleurgestelde Friese patriot Coert Lambertus van Beyma in 1798 vanuit Harlingen aan zijn broer Eduard Marius in Den Haag. Het jaar 1798 was in meer dan één opzicht het einde van een tijdperk. Allereerst van een kleine twintig jaar van machtswisselingen en partijstrijd tussen patriotten en orangisten en tussen voor- en tegenstanders van een Nederlandse eenheidsstaat. Maar 1798 betekende ook het definitieve einde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en daarmee van de autonomie van de afzonderlijke gewesten.

'Aan het volk van Nederland'
De heftige verdeeldheid en partijstrijd begonnen met de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784). Die zorgde voor grote economische malaise en daarvan kreeg stadhouder Willem V vervolgens de schuld. Een bont gezelschap van regionaal en nationaal verbonden vaderlanders – die met elkaar de zogeheten Patriottenbeweging vormden – ijverde nu voor zowel bestuurlijk herstel als hervorming. Alleen zó zou de oude glorie van de Republiek kunnen herleven. Hun voorman in de Friese Statenvergadering was de toen nog jonge en frisse Coert Lambertus van Beyma. Hij onderhield contacten met geestverwanten in andere gewesten, onder andere met Joan Derk van de Capellen, een Overijsselse edelman die in een beroemd geworden anoniem pamflet – ‘Aan het volk van Nederland’ (1781) – opriep tot de oprichting van volksmilities.

Vluchten naar het buitenland
Voorlopig bleef het succes van de patriottenbeweging beperkt. Het einde van de oorlog in 1784, maar bovenal ergernis over de patriottistische pers en de volksmilities – ‘vrijcorpsen’ – bracht veel Friese regenten al terug in het kamp van de stadhouder. Toen de patriotten vervolgens in 1787 in de hun welgezinde academiestad Franeker een staatsgreep pleegden, die onmiddellijk werd neergeslagen, leek het tij voorgoed gekeerd. Vele patriotten, onder wie Van Beyma, vluchtten naar het buitenland.

Bataafse republiek
Zes jaar later, in 1795, vielen Franse revolutionaire troepen de Republiek binnen. Stadhouder Willem V vluchtte met zijn familie naar Engeland. De gevluchte patriotten van 1787 kwamen samen met de Fransen terug in het land, het was het begin van de Bataafse Republiek (1795-1801). Er voltrok zich in Friesland nu een fluwelen revolutie. De oude lokale en gewestelijke regenten werden vervangen door nieuwe gekozen representanten van het volk. Radicaal gezinde volkssociëteiten slaagden er met steun vanuit Holland in een verdere zuivering van politiek ongewenste elementen door te voeren. Tekenend voor de sfeer is dat radicale revolutionairen eerder al de graven van de stadhouderlijke familie in de Leeuwarder Grote Kerk hadden geschonden en geplunderd. Ze voetbalden er met de schedels van de Friese Nassau’s.

Radicaal bestuur
Tussen 1796 tot 1798 was Friesland het meest radicaal-revolutionair bestuurde gewest van de Republiek. De dreigende invoering van de eenheidsstaat en de verplichting tot revolutionaire burgerbewapening riepen echter verzet op tegen het ‘schrikbewind’. Bij het Kollumer Oproer, in een streek met veel gereformeerde Oranjegezinden, viel een aantal dodelijke slachtoffers. Het radicale bestuur trad streng op tegen deze ‘contra-revolutionaire’ agitatoren. Ook werd de top van de oude regentenkliek opgesloten in het Leeuwarder blokhuis.

Napoleon
De eenheidsstaat kwam er niettemin en wel dankzij een door radicale voorstanders gepleegde staatsgreep in Den Haag. In de rug gedekt door Franse troepen werd de eerste Nederlandse grondwet ingevoerd en kwam er een definitief einde aan de gewestelijke zelfstandigheid. De vijftien jaren die volgden (1798-1813), stonden bestuurlijk en economisch in het teken van de heerschappij van Napoleon. Na diens val in 1813 keerde niet de oude toestand van de Republiek terug, maar bleef de eenheidsstaat intact. De oudste zoon van de gevluchte, inmiddels overleden stadhouder Willem V kreeg het koningschap aangeboden. Koning Willem I bracht in 1814 een bezoek aan Leeuwarden. Aan de rand van de stad werden de paarden uitgespannen en trok het volk de koets voort tot het voormalig stadhouderlijk hof, waar nu de burgemeester woonde.