Fries icoon
Mata Hari is de beroemdste Friezin aller tijden, maar hoe Fries was zij eigenlijk? De talloze foto’s en ansichtkaarten die indertijd van haar zijn gemaakt tonen een internationale verschijning. Niets herinnert aan haar Friese wortels. Een geheimzinnige Oosterse danseres. Een courtisane van allure die met vele hooggeplaatste heren het bed deelde. Een dubbelspionne die midden in de Eerste Wereldoorlog werd geëxecuteerd. Haar negentiende-eeuwse klasgenootjes zouden verbaasd en geschokt zijn geweest als ze hadden geweten dat Margaretha Geertruida, zoals ze toen nog heette, zou uitgroeien tot een icoon dat wereldwijd gekend, gekoesterd en geminacht werd.

'Baron' Zelle
Margaretha Zelle werd in 1876 geboren in Leeuwarden. Haar vader, een winkelier in hoeden en petten, had het hoog in zijn bol. Dat blijkt alleen al uit de naam van zijn dochter; grootmoeder ‘Grietje’ werd dochter ‘Margaretha’. Adam Zelle speculeerde in olie, verdiende daarmee een klein kapitaal en probeerde zich vervolgens als kleine burgerman in te werken in de stedelijke elite. Graag noemde hij zichzelf ‘baron’. Om zijn ambities kracht bij te zetten kocht hij aan de chique Grote Kerkstraat, waar ‘tout’ Leeuwarden woonde, een oud statig huis. In dat, zowat op het hoogste punt van Leeuwarden gelegen pand, groeide Margaretha verder op. Ze leek op haar vader. Ook zij droomde. In haar fantasieën vergrootte ze het huis later uit tot een op een hoge terp gebouwd adellijk kasteel.

Leeuwarden
Leeuwarden was in de tweede helft van de negentiende eeuw een langzaam leeglopende stad. Door de grote crisis van de jaren tachtig en ook – veel structureler – door de vanuit nationaal perspectief afnemende betekenis van Leeuwarden, veranderde de Friese hoofdstad in een provinciestad. De stedelijke elite trok voor een groot deel weg naar het centrum van het land. Wordt het leven van Mata Hari tegen die achtergrond al wat begrijpelijker, de teloorgang van haar vaders ambities – hij ging in 1889 failliet – , de scheiding van haar ouders en de dood van haar moeder in 1891 doen dat nog meer. Maar achteraf verheerlijkte ze haar Leeuwarder jeugd en fantaseerde ze dat haar vriendinnetjes afkomstig waren geweest uit de hoogste Leeuwarder kringen.

Oog van de dag
Na de dood van haar moeder verhuisde ook Margaretha naar het westen van het land. In 1895 reageerde ze op een huwelijksadvertentie en trouwde ze met Rudolf MacLeod, een militair. Samen verhuisden ze naar Indonesië. Pas toen dat huwelijk in 1902 op brute wijze strandde, begon de carrière die haar zo beroemd zou maken. In Parijs danste ze in 1905 in het Musée Guimet voor het eerst onder de naam Mata Hari (Maleis voor ‘oog van de dag’). Ze was onmiddellijk een sensatie. Een jarenlange reeks succesvolle tournees langs de Europese hoofdsteden volgde. Het Europa van de Belle Epoque (1890-1914) was erg gefascineerd door exotische erotiek en het Leeuwarder meisje dat ooit zo goed in gymnastiek was geweest, kon nu uitgroeien tot een gevierde Oosterse danseres die van sluieren en ontsluieren haar handelsmerk maakte. Ze werd deel van de beau monde en sliep met vele hoge militairen en leden van het corps diplomatique. De aandacht die ze kreeg prikkelde haar fantasie en in interviews mystificeerde ze haar jeugd.

Staatsgeheimen
Margaretha’s roem beklijfde vooral door haar trieste einde. In de Eerste Wereldoorlog zette ze haar charmes in als spionne aan twee fronten, het Duitse en het Franse. In bed ontfutselde ze hoge officieren hun staatsgeheimen. In 1917 werd ze opgepakt en als dubbelspionne door de Fransen gefusilleerd. Er hangt om haar einde een waas van geheimzinnigheid, want wat de toedracht precies is geweest, valt niet met zekerheid vast te stellen. Pas in 2017 zullen de archieven van Scotland Yard worden geopend.

Reputatie
Over haar leven – als ‘The most Notorious Temptress of the Twentieth Century’ – zijn ondertussen vele films gemaakt met sterren als Greta Garbo, Marlene Dietrich en Jeanne Moreau in de hoofdrol. Haar geboortestad had lange tijd moeite met haar reputatie. Pas in 2001 werd een straat naar haar genoemd. Het Leeuwarder Mata Hari-plein ligt heel toepasselijk voor de lokale schouwburg.