Werkstaking in tijden van bezetting
Op 30 april 1943 brak in Friesland een werkstaking uit. Het was een reactie op de Duitse bekendmaking dat de Nederlandse militairen die in mei 1940 na de krijgshandelingen waren vrijgelaten, opnieuw weer gevangen zouden worden genomen. Nooit eerder deden zoveel mensen mee aan een staking. Boeren, gewoonlijk afkerig van staken, waren massaal van de partij. Ze leverden geen melk meer aan de fabrieken maar gooiden die liever in de sloot. Daarom heeft deze staking, die trouwens ook elders in Nederland uitbrak, in Friesland de naam Melkstaking gekregen. De Duitse bezetter maakte er op wrede wijze een eind aan. Het standrecht werd ingevoerd en wie nog doorstaakte, werd doodgeschoten. Op 3 mei was de staking ten einde. De wrede onderdrukking van de Melkstaking bracht in Friesland een ommekeer tot stand.

55 miljoen doden
Toen de Duitsers in mei 1940 Friesland bezetten, liet de bevolking dat berustend over zich heen komen. Soldaten hielden enkele dagen stand in de Wonsstelling en op de Afsluitdijk, maar toen het Nederlandse leger capituleerde, was het verzet gebroken. De Tweede Wereldoorlog, die op 3 september 1939 begon, is naar morele en menselijke maatstaven gerekend, uitzonderlijk geweest. Aan het eind van de oorlog werd het totaal aantal doden op 55 miljoen geschat. Verreweg de meesten daarvan waren burgers. Nederland verloor zo’n 200.000 mensen, waarvan zo’n 120.000 joden. Zwaar getroffen bevolkingsgroepen waren vooral de joden, maar ook zigeuners, homoseksuelen en verstandelijk gehandicapten. Ook vele Russen en Polen verloren het leven. In de concentratiekampen ‘vernietigden’ de nazi’s miljoenen mensen. Ook de Duitse verliezen waren zwaar.

Leven ging door
In Nederland waren na de capitulatie in mei 1940 aanvankelijk orde en rust teruggekeerd. Dat had te maken met het in eerste instantie weinig gewelddadige optreden van de Duitse bezettingsmacht. Bovendien was er, bijvoorbeeld op de vliegbasis Leeuwarden, opeens werk en dat was na de crisisjaren met zijn grote werkloosheid heel wat. Politieke partijen werden verboden, er werd censuur ingesteld op kranten en radio, levensmiddelen kwamen op de bon en er werd een avondklok ingesteld. De grote massa van de bevolking legde zich echter bij deze maatregelen neer. Er waren wel enkele verzetsgroepen (van aanhangers van het koningshuis en communisten), maar de bezetter spoorde deze op en stuurde de leden ervan naar een concentratiekamp. Over het algemeen ging het gewone leven in de eerste twee oorlogsjaren in Friesland echter zoveel mogelijk door.

Verzetsbeweging
Dat veranderde in het voorjaar van 1943. De kleine verzetsgroepen kregen toen plotseling veel meer steun uit de bevolking. Joden en mensen die gedwongen werden in de Duitse industrie te werken, konden iets gemakkelijker aan een onderduikadres komen. De verzetsbeweging werd hierdoor belangrijker. Het verzet in Friesland kwam in 1944 tot een zeer tot de verbeelding sprekende actie: de overval op de Leeuwarder gevangenis. Zonder dat er maar een schot viel, slaagde het verzet erin een groot aantal ten dode opgeschreven verzetsmensen te bevrijden. De verzetsbeweging speelde ook een belangrijke rol in april 1945, toen de Canadese bevrijders de provincie binnentrokken.