Vrouwelijke geleerde
Van de ruim zeventig jaar van haar leven heeft Anna Maria van Schurman er slechts zes in Friesland doorgebracht. Toch wordt – door haar aanwezigheid in Franeker en doordat ze in Friesland stierf – de naam van deze geleerde vrouw en kunstenares vaak met Friesland verbonden. Als vrouwelijk geleerde was Anna Maria voor haar tijd zeer uitzonderlijk. Ze was dan ook wereldberoemd. Veel representatiever voor haar tijd was ze door haar streng religieuze inslag. Uiteindelijk koos ze er uit geloofsredenen voor om zich uit de wereld terug te trekken en zich aan te sluiten bij een sekte in Friesland.
Wonderkind
Deze intense gerichtheid op het geloof was ook eigen aan het gezin waaruit Anna Maria stamde. De Schurmannen waren welgestelde adellijke Antwerpse vluchtelingen, die na de val van Antwerpen in 1585 uiteindelijk in Utrecht terechtkwamen. In 1623 verhuisde Anna Maria’s vader met zijn gezin vervolgens naar Franeker om er colleges te volgen bij de puriteinse Engelse professor William Ames. Na zijn dood keerde de weduwe samen met haar kinderen in 1626 terug naar Utrecht. In Utrecht maakte Anna Maria naam. Ze was een wonderkind dat al op jonge leeftijd kon profiteren van het onderwijs aan huis dat vooral voor haar broers was bedoeld. Zo leerde ze Grieks en Latijn en zelfs Hebreeuws, Chaldeeuws, Syrisch, Ethiopisch en Arabisch. Ook ontwikkelde ze zich tot een vaardig (portret)kunstenares.
Gordijntje
Anna Maria trad in contact met geleerden en schrijvers uit heel Europa. Ze roemden in alle talen haar eruditie en kunstzinnigheid. In 1638 schreef ze een boek over de geschiktheid van vrouwen voor de wetenschap. Tekenend is dat ze wetenschappelijke kennis zag als een instrument om de bijbel te bestuderen.Als enige vrouw in Nederland kreeg ze toestemming om – vanachter een gordijntje! – de colleges van Gisbertus Voetius bij te wonen. Met deze orthodoxe theoloog, buurman en vriend, maar ook met vele andere geleerden, schrijvers en hooggeplaatste personen aan verschillende Europese hoven – mannen zowel als vrouwen – discussieerde Anna Maria van Schurman over wetenschap en filosofie, over de uitleg van de bijbel, over het ware geloof en over de situatie van de kerk.
Haar leven toegewijd aan God
Voetius en vele mensen om hem heen waren aanhangers en gangmakers van de Nadere Reformatie, een beweging die vanaf het einde van de zestiende eeuw overal in Europa opriep tot grotere vroomheid en tot een nauwere band tussen leven en leer. Ook bij Anna Maria van Schurman leefde deze behoefte aan zuivering. Via haar broer Johan Godschalk kwam ze in aanraking met Jean de Labadie, een Geneefse predikant van deze zelfde richting. Ze raakte zo in de ban van diens ideeën over geloofszuivering en wereldmijding dat ze zich, toen De Labadie in 1669 uit de kerk stapte, bij hem aansloot. Ze zwoer alle geleerdheid, alle contacten en alle aardse bezittingen af om zich te wijden aan een leven voor God.
Sterven in Wieuwerd
Na een zwerftocht door Duitsland vestigden de labadisten zich in 1675 in Wieuwerd. Ze betrokken er de Walta-Stins van de freules Van Aerssen van Sommelsdijk en richtten daaromheen onderkomens in voor de alsmaar uitdijende geloofsgemeenschap. Er waren meer wetenschappers en kunstenaars lid van – wat men noemde – het ‘huisgezin’, bijvoorbeeld de beroemde arts Hendrik van Deventer en de schilderes Maria Sibylla Merian. De leden van de sekte voorzagen in hun dagelijkse behoeften door het land te bewerken, brood te bakken en wol te spinnen. Hun komst naar Wieuwerd zorgde voor veel opschudding. De Friese synode probeerde hen uit Friesland te doen vertrekken. Ondertussen trokken ze veel belangstelling. Mensen uit binnen- en buitenland, soms ook beroemdheden als bijvoorbeeld de Engelse filosoof John Locke, bezochten Wieuwerd om de preken bij te wonen. Het aantal leden steeg tot zo’n vierhonderd. Anna Maria van Schurman stierf in Wieuwerd enige jaren voordat de sekte uit elkaar zou vallen. Ze was en is een toonbeeld van hoe wetenschap, geloof en vrouwelijkheid in het verleden in een geheel andere verhouding tot elkaar stonden dan tegenwoordig.
